HİLMİ YAVUZ
Gottlob Frege, Ueber Sinn und Bedeutung’da, bir im’in (sign), anlamı (sense) ile gösterdiği obje’nin (reference), o im’in idea’sından farklı olduğunu bildirir. Mesela, ‘ağaç’ iminin ne anlamı ne gösterdiği obje, o im’in zihnimizdeki idea’sı[imge’si] ile bir ve aynı şey değildir. Diyelim ki ben, ‘gözünüzü kapatın, bir ağacı gözünüzün önüne getirin!’ desem, her birimizin zihnindeki ‘ağaç’ idea’sı (ya da imge’si) birbirinden farklı olacaktır: Kimimizin gözünün önüne bir çınar ağacı gelecek, kimimizin kavak, kimimizin salkımsöğüt, kimimizin de çam ağacı! Frege’nin de belirttiği gibi, hepimiz ‘ağaç’ın anlamı konusunda aynı şeyi düşünecek, ama idea’sı konusunda farklı ağaçlar tahayyül edeceğizdir. Leibniz’in ünlü formülasyonuyla söylersek, iki ayrı kişi aynı objeyi tahayyül ettiklerinde, her birinin zihninde ayrı bir idea olacaktır: Si duo idem faciunt ,non est idem.’
Bunları elbette felsefi ukalalık olsun diye yazmıyorum;- bizim im’leri (kelimeleri), hala, o kelimelerin anlamları olan kavramlarıyla değil, zihnimizdeki idea’larıyla tanımlamaya kalkışıyor olduğumuzu göstermek için yazıyorum. Bakınız, mesela, ‘sivil toplum’ gibi, ‘kamusal alan’ gibi, ‘simge’ gibi kelimeler, birer kavram olarak anlamlarını, tanımlamalardan (definition) almak yerine, zihnimizdeki idea’ların betimlemelerinden (description) almaktadırlar. Mesele şu: ‘Kamusal alan’ ya da mesela ‘sivil toplum’ deyince, onun eskilerin deyişiyle ‘efrâdını cami, ağyârını mâni’ bir tanımını yapmaktansa, her zihindeki farklı idealardan yola çıkarak anlamlandırmaya kalkışıyoruz! Vahim maluliyetimiz budur!
Bakınız, ‘ağaç’ denildiğinde herkesin zihninde başka başka ağaçların (çınar, kavak, salkımsöğüt, çam vs.) tahayyül ediliyor olması, kaçınılmaz olarak bir iletişimsizliğe yol açar. Zihninde ‘ağaç’ı ,‘çınar ağacı’ idea’sıyla tahayyül eden biri, mesela ‘ağacın gövdesi çok kalın olur!’ derken, ‘ağaç’ı ‘kavak’ idea’sıyla tahayyül eden biri ‘ne münasebet, gövdesi çok incedir!’ diyecektir. Ya da, ‘ağaç’ı, yine çınar ağacı’ ideasıyla tahayyül eden biri, ‘ağacın yapraklarının insan eline benzediğini’ söylerken, ağacı ‘ çam ağacı’ idea’sıyla tahayyül eden öteki, ‘hayır hiç de öyle değil!’ diyebilecektir.
‘Simge’, ‘sivil toplum’, kamusal alan’ gibi kavramların başına gelen de tastamam budur. Bu kavramlar, açık ve seçik bir tanımları yapılmadığı için, herkesin zihninde farklı tahayyüllere (idea’lara) yol açıyor ve o farklı idea’lar üzerinden beyhude yere bir iletişim zemini inşa edilmeye çalışılıyor. Bu durum, fevkalade yanlış bir ifadeyle, ‘kavram kargaşası’ olarak dilegetirilir;- oysa sözkonusu olan ,’kavram kargaşası’ değil, düpedüz ‘idea [ya da’imge!] kargaşası’dır! Siyasal iletişimin bir sağırlar dialoguna dönüşmesinin nedenini bile, doğru tespit edememiş olmanın getirdiği bir kargaşa!
Bu kargaşa, bizim insanımızın hala mitolojik düşünceden logos düşüncesine geçememiş ya da başka türlü söylersem, hala imgelerle (ya da Frege’nin deyişiyle, ‘idea’larla) düşünüyor olmamızdan kaynaklanıyor. Hemen şunu söyleyeyim:’Düşünmek’ (To Think) ile ‘Tahayyül etme’nin (To İmagine’) eşanlama geliyor olması, sadece bizim dilimize mahsus bir durum değildir. ‘Gözlerini kapat ve oturma odanızı düşün!’ dediğimizde, burada ‘düşünme’yi ‘tahayyül etme’ anlamında kullanıyoruzdur. Ama başka dillerde, mesela İngilizcede, bu iki kavramın eşanlamlı olarak kullanımı, bunun o dilde sadece, mitolojik düşünce döneminden kalma arkaik bir bakiye olduğu anlamına gelirken, Türkçede, bir arkaik bakiye olduğunu değil, ‘tahayyül etme’nin, aslında, hala ‘düşünme’nin işlevini yerine getirdiğini, yani kısaca bizim, hala, kavramlarla değil, idea’larla (imgelerle) düşündüğümüzü gösterir.
Batı’dan iktibas ettiğimiz soyut düşünce objelerinin (‘kamusal alan’, ‘ sivil toplum’ vb.) bizim zihnimizde içselleşememiş, ya da başka bir deyişle, idea’lardan (imge’lerden) kavramlara dönüşememiş olması Modernliği, zihnen temellük edemediğimizin en açık göstergesidir